Europa sluit de ogen voor de problemen en dreigt zo deze zware strijd te verliezen. Het is momenteel geen sinecure om de opmars van extreemrechts te stuiten. Toen het nazi-fascisme in 1945 werd verslagen, was de algemene overtuiging dat er daarmee ook een einde zou komen aan de invloed van extremistische bewegingen en dat hun bewegingsruimte drastisch zou worden ingeperkt. Dat bleek echter niet het geval. Extreemrechts is erin geslaagd te overleven dankzij het democratische model en wint weer aan kracht door te teren op gevoelens van wrok en frustratie. Extreemrechts heeft geprofiteerd van de tolerantie en zelfgenoegzaamheid die de Europese liberale democratieën de afgelopen 80 jaar kenmerkten. Het deed alsof het het democratische spel meespeelde, maar zijn ambitie om de democratie zodra zulks in zijn macht lag van binnenuit te vernietigen bleef overeind.

En daar lijkt het onder het mom van “nationale soevereiniteit” ook steeds beter in te slagen: in verschillende landen, zoals het Hongarije van Orban en het Slowakije van Fico, zit extreemrechts al mee aan de knoppen. In Polen kwam er pas met de recente verkiezingen van oktober een einde aan acht jaar PiS-regering (Prawo i Sprawiedliwosc/Recht en Rechtvaardigheid).

Ook in de Europese Unie probeert extreemrechts de democratie uit te hollen en te doen imploderen. Dankzij de ontwikkelingen in informatie- en communicatietechnologieën in de afgelopen dertig jaar is het voor neonazistische en neofascistische groeperingen veel gemakkelijker geworden om via digitale platforms en sociale media met elkaar in contact te komen en hun zichtbaarheid en macht te vergroten. Deze groeperingen gebruiken de democratische vrijheid van meningsuiting om hun xenofobe en racistische ideologieën te verspreiden en meer weerklank te geven. Ze coördineren hun strategieën en organiseren acties in realtime om de maatschappelijke orde waar ze zelf deel van uitmaken te ontwrichten. Het is een feit dat de democratie zo is ingericht dat zij de bewegingen die haar ondergang nastreven in staat stelt zich te ontwikkelen en een breed maatschappelijk draagvlak te creëren; zo krijgen deze bewegingen ook overheidsfinanciering.

Het op Reaganomics geïnspireerde neoliberale beleid en financiële kapitalisme hebben een einde gemaakt aan de vooruitgang en het sociaal welzijn van de middenklasse - symbool voor de successen van Europa - en hebben daarmee het bedje gespreid voor extreemrechts. Het neoliberalisme heeft met zijn dereguleringsdrift de sociaal-economische vooruitgang belemmerd, het reële arbeidsinkomen verlaagd ten gunste van kapitaal, de sociale zekerheid en de openbare diensten gekortwiekt en de woningbouwsector overgeleverd aan onroerendgoedspeculanten. Europese regeringen voeren een heftige concurrentiestrijd om maar zoveel mogelijk gouden visa te verkopen aan kleptocraten en oligarchen uit alle windstreken. De marktcrisis en fiscale dumping, die leiden tot oneerlijke concurrentievoorwaarden op de interne markt, de schoorvoetende steun van Brussel en Frankfurt aan kleine en middelgrote ondernemingen, en het feit dat werkgelegenheid en koopkracht nauwelijks worden beschermd, hebben de ontevredenheid in Europa de afgelopen vijftien jaar gevoed.

Dit tragische politieke dwalen is verantwoordelijk voor het feit dat de opkomst bij de Europese verkiezingen steeds lager ligt en voor de groei van extreemrechts in het Europees Parlement. De heropleving van de nazi-fascistische ideologie is het resultaat van het Europese model van bezuinigingen, dat het financiële systeem heeft beschermd maar waarbij economische en fiscale rechtvaardigheid werden vergeten en er geen oog was voor de problemen, wensen en verwachtingen van de burgers. Oude propaganda voor suprematistische en identitaire ideologieën, die nooit helemaal het veld had geruimd en wachtte op een kans om de klok van de beschaving terug te draaien, kreeg zo weer vrij spel. Vandaag kunnen we er niet meer naast kijken: via onze schermen en sociale media en door middel van desinformatie wordt culturele en religieuze haat voortdurend gepromoot. Het aanwakkeren van angst en onzekerheid bij burgers, de verwijzingen naar islamisering en naar het einde van de witte suprematie of de joods-christelijke identiteit, en het demoniseren van de Roma-gemeenschap die zou leven van uitkeringen, zijn strategieën die ook in het verleden al werden ingezet door autoritaire leiders of dictators.

Vandaag zwijgen Europese leiders als extreemrechts het “gevaar van immigratie” aanhaalt, en dat in een vergrijzend Europa dat niet anders kan dan een deel van zijn beroepsbevolking te importeren wil het in zijn eigen behoeften blijven voorzien en zijn economie zien groeien. Bovendien is het aantal vluchtelingen en migranten dat de EU vandaag binnenkomt laag - lager zelfs dan wat de Europese demografie en arbeidsmarkt nodig hebben. Toch houdt de xenofobe en racistische retoriek aan, in een Europa dat nog steeds geen veilig en efficiënt wettelijk kader heeft voor de opvang en integratie van migranten, maar in plaats daarvan de maffia van mensensmokkelaars blijft verrijken. Arbeidsmigranten waren essentieel bij de wederopbouw van het naoorlogse Europa en bij de opbouw van de EU. De bijdrage van migranten zal de komende decennia cruciaal blijven voor de vooruitgang van Europa. Extreemrechts is zich hiervan bewust: veel van zijn financiers zetten migranten aan het werk in hun bedrijfssectoren en ondernemingen.

Maar extreemrechts zal doorgaan met zijn spelletjes en angstzaaierij en zal mensen op het gemoed blijven werken, gebruikmakend van de lakse houding van zwakke en wankelmoedige nationale en Europese leiders die er maar niet in slagen een strategische visie te ontwikkelen en onze waarden en principes te verdedigen. Er is maar één mogelijk antwoord: democraten en eurofielen moeten op de bres staan voor onze waarden en voor democratie, vrijheid, waardigheid en vrede in Europa.